احیای آسیابانی سنتی در آسیاب آبی دینه سر ساری - وبلاگ هیچکس

به گزارش وبلاگ هیچکس، ایرنا/ این خبر پیرامون احیای آسیابانی سنتی در آسیاب آبی دینه سر ساری برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

تأمین آرد به روش سنتی و در آسیاب های قدیمی سالهاست که منسوخ شده و کمتر دیده می شود که کسی برای آرد کردن گندم، جو یا برنج کیسه ای در دست بگیرد و سراغ آسیابان برود. وجود انواع و اقسام آرد با کیفیت های مختلف در بازار احتیاج موجود به آرد را تأمین نموده و مهمتر اینکه اصلا احتیاج به آرد برای تهیه نان و سایر محصولات دیگر مانند گذشته نیست. امروز جز برای پخت کیک و شیرینی در خانه ها، کمتر پیش می آید کسی برای تهیه نان در منزل آرد احتیاج داشته باشد.

اما در روستای دینه سر از توابع بخش دودانگه شهرستان ساری از پنج سال پیش شرایط تا حدودی فرق نموده است. چرخ آسیاب آبی قدیمی این روستا از سال 1395 با کوشش رضا برزگر برای احیای شغل و آسیاب آبی پدرش به گردش در آمده و حالا چند سال است که سنگ بالایی آسیاب با انرژی آبی که از شیرن رود انشعاب گرفته روی سنگ زیرین می چرخد و به سبک قدما گندم و جو و برنج اهالی را آرد می نماید.

دینه سر در فاصله حدودا 70 کیلومتری ساری واقع شده است؛ روستایی کوچک و کم جمعیت که با وجود کوهستانی بودن ، به علت وجود آب و زمین های مسطح شالیزاری، علاوه بر کشت گندم و جو، کشت برنج هم در آن رواج دارد. به گفته اهالی سالها پیش پنج آسیاب آبی یا به قول مازندرانی ها اَرسیو در این روستا وجود داشت که آخرین آنها همین آسیاب آبی فعال امروز است؛ آسیابی که سال 1348 ساخته شد و تا سال 1367 نیز فعال بود، اما با تأمین احتیاج آرد و برپا شدن نانوایی مانند سایر آسیاب های آبی مازندران که در سراسر این استان زمانی فعال بودند تعطیل شدند.

سرزمین ارسیوها

پیشینه فعالیت آسیاب های آبی در مازندران به گفته پژوهشگران دور و دراز است. دکتر علی رمضانی پاجی، پژوهشگر فرهنگ عامه و مورخ اهل همین منطقه می گوید: با توجه به کشت انواع غلات در مازندران و سبک زندگی مردم این استان، میتوان گفت هر جا که جریان آب وجود داشت و احتیاج به آرد احساس میشد، آسیاب آبی هم می ساختند.

وی پیرامون احیای آسیابانی سنتی در آسیاب آبی دینه سر ساری می افزاید: گاهی در هر روستا مانند همین روستای دینه سر بر اساس احتیاج موجود چند آسیاب برپا می شد. اهالی روستاهایی هم که جریان آب وجود نداشت و نمیشد از یک رود انشعاب گرفت، در یکی از روستاهای همسایه آسیاب برپا می کردند.

این پژوهشگر فرهنگ و تاریخ مازندران اظهار می نماید: از شرق تا غرب مازندران میتوان بقایای آسیاب های آبی را یافت. در روستای آسیابسر بهشهر که به علت تعداد آسیاب های آبی به این نام شناخته و ثبت شده است، بقایای آسیاب های آبی هنوز وجود دارد. در منطقه ها مرکزی و غربی استان هم میتوان بقایای این آسیاب ها را دید. یک آسیاب آبی قدیمی سالم نیز در شهرستان نور وجود دارد که مورد استفاده دائمی نیست، اما تنها آسیاب آبی فعالی که اکنون در مازندران وجود دارد همین آسیاب آبی روستای دینه سر است.

جرقه های احیای آسیاب

ایده احیای آسیاب آبی روستای دینه سر زمانی به فکر رضا برزگر رسید که حدود پنج سال پیش یکی از پژوهشگران از او درباره شیوه کار اَرسیو یا همان آسیاب آبی پرسید. برزگر در هنگام تشریح فعالیت آسیاب برای این پژوهشگر تصمیم گرفت شکل واقعی کار آسیاب آبی را با استفاده از ابزاری که از آسیاب پدرش به جا مانده بود برای او شرح دهد و پس از آن تصمیم گرفت آسیاب را بطور کامل در همان نقطه ای که پدرش حدود 20 سال فعال نگه داشته بود، برپا کند.

پیگیر احیای نهر منشعب از شیرین رود شد و با فروختن مینی بوسی که روی آن کار می کرد، هزینه های ایجاد بند انحرافی و ساخت اتاقک آسیاب را تأمین کرد. چیزی نگذشت که اهالی از تحویل دادن گندم و جو و برنج به او برای تهیه آرد استقبال کردند و پس از مدتی هم آسیاب آبی قدیمی او از روستاها و حتی شهرهای اطراف هم مشتری پیدا کرد.

استقبال مردم از آسیاب سنتی

برزگر می گوید: خوشبختانه نه فقط مردم روستای خودمان، بلکه افرادی از منطقه ها دیگر هم استقبال نموده اند تا گندم بفرستند و به روش سنتی گندمشان به آرد تبدیل شود. از ساری و تهران هم مشتری داشتم که گندم فرستادند و در همین آسیاب به آنها آرد تحویل دادم.

این آسیابان مازندرانی معتقد است که آرد بدست آمده از این روش به علت سبوس گیری نشدن کامل ترین نوع آردی است که مصرف کننده می تواند در اختیار داشته باشد و به همین علت گروهی از افراد طی چند سال اخیر از تهیه آرد در این آسیاب آبی قدیمی استقبال کردند.

او حتی در روش محاسبه حق آسیابانی هم شیوه پدرش و قدیمی ها را در پیش گرفته و به ازای هر 6 کیلو گندم که آسیاب می شود، یک کاسه گندم را به عنوان حق آسیابانی برمی دارد. به گفته برزگر در این کاسه حدود 700 تا 800 گرم گندم جا می شود.

اجزای ارسیو

گندمی که مشتری به آسیابان تحویل می دهد در محفظه ای چوبی که بالای سنگ آسیاب واقع شده است و آن را نوکا می نامند ریخته می شود. داخل نوکا را با نقاطی درجه بندی نموده اند که میزان گندم موجود را نشان می دهد و به ازای هر خطی که گندم در آن پر می شود میزان مشخصی گندم به عنوان حق آسیابانی برداشته می شود.

گندم موجود در نوکا وارد یک ناودانی چوبی به نام شِرشِری می شود. این ناودان از طریق اهرمی که به قطعه چوبی به نام تک تکی وصل شده و با چرخیدن سنگ روی آسیاب اهرم را تکان می دهد، باعث تکان خوردن شرشری می شود و گندم ذره ذره وارد حفره سنگ آسیاب می شود. شیب ناودان چوبی یا همان شرشری را هم با یک نخ که به نوکا متصل شده میتوان برای کم و زیاد کردن میزان ورود گندم به حفره سنگ آسیاب تنظیم کرد.

سنگ روی آسیاب با میله ای به نام چَل که به پره های در جهت جریان آبِ زیر اتاقک متصل است و با یک قطعه فلزی به نام توره به این سنگ وصل می شود ، به گردش در می آید و گندمی که در حفره سنگ آسیا می ریزد، به واسطه همان قطعه فلزی به بین سنگ های متحرک و ثابت آسیاب راهنمایی می شود.

یک قطعه چوبی به نام چار نیز وجود دارد که با آن می توان فاصله بین سنگ بالایی و سنگ زیرین آسیاب را کم و زیاد کرد تا میزان نرمی آرد مورد احتیاج به میزان دلخواه باشد. آردی که از بین دو سنگ خارج می شود در محفظه ای به نام آردِنو قرار می گیرد و با بیلچه ای چوبی که فیِه نام دارد آسیابان آرد را وارد کیسه می نماید.

مجذوب کنندهیت آسیاب آبی برای توریستان

این فرآیند مجذوب کننده و سنتی حالا نه فقط برای تهیه آرد، بلکه برای تماشای بخشی از زندگی گذشتگان نیز مورد توجه بسیاری از افراد قرار گرفته است. برزگر در پی ثبت ملی آسیاب آبی دینه سر است و پفراینده ثبت ملی را نیز تشکیل داد. او معتقد است که در سایر نقاط مازندران هم این قابلیت وجود دارد که آسیاب های آبی یا همان اَرسیوها دوباره فعال شوند؛ هم برای فراوری آرد به روش سنتی و هم برای جذب توریست از یک ظرفیت بومی در مازندران. تجربه ای که خودش انجام داده و در کوشش است که این تجربه را توسعه دهد.

آسیابان اهل روستای دینه سر می گوید: با معرفی شدن این آسیاب آبی در فضای مجازی، توریستان متعددی به روستای ما آمدند. حتی توریست خارجی هم داشتیم. خانمی از انگلیس آمده بود و از نزدیک فعالیت این آسیاب آبی را دید. برای خیلی از امروزی ها این فضا متفاوت و مجذوب کننده است. من هم در کوشش هستم با ایجاد فضایی مناسب از این ظرفیت برای روستا استفاده کنم.

او برای بازدید از آسیاب پنج هزار تومان به عنوان ورودی معین نموده و میخواهد در کنار این آسیاب یک آب دَنگ یا به قول مازندرانی ها اودَنگ هم ایجاد کند. آب دنگ هم نوعی آسیاب قدیمی در مازندران است که با استفاده از قدرت جریان آب و برعکس چرخیدن پره ها کار می نماید. در آب دنگ خبری از چرخیدن سنگ آسیاب نیست و گندم، برنج یا جو با ضربه های اهرم که به آن دَنگ گفته می گفتند به آرد تبدیل می شدند. در منطقه های که جریان آب وجود نداشت دستگاهی به نام پادَنگ وجود داشت که با نیروی انسان و فشار آوردن با پا مانند الاکلنگ عمل می کرد و روی غلات ضربه می زد تا به آرد تبدیل شوند.

برزگر علاوه بر برنامه ریزی برای راه اندازی آب دنگ میخواهد یک تنور محلی نیز در محوطه آسیاب ایجاد کند تا با آرد استخراج شده از این آسیاب آبی برای توریستان نان محلی پخت شود و آنها را با چرخه ای کاملا بومی از تهیه نان در مازندران آشنا کند.

بهره وری در مصرف آب

نکته مهمی که در جهت فعالیت آسیاب های آبی وجود دارد، بهره وری از آب و استفاده درست و منطقی از جریان آن است. آبی که با منشعب شدن از رود به محوطه آسیاب آبی وارد می شود و پره های زیر سنگ آسیاب را به گردش در می آورد در نهایت بدون کمترین آلودگی به جهت رود برمی شود و برای کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد؛ فرآیندی که هوش گذشتگان در مدیریت آب و بهره گیری درست و چندگانه از آن را نشان می دهد.

برزگر درباره فرایند انشعاب گیری از رود و راهنمایی آب به محوطه آسیاب آبی می گوید: آب از چند صد متر بالاتر به سمت نهری که برای تهیه آب آسیاب ایجاد شده راهنمایی می شود و به بالای آسیاب می رسد. یک جهت انحرافی دیگر هم از نهر به سمت زیر اتاقک آسیاب ایجاد شده که با تخته ای به نام کَل زَنون باز و بسته می شود. برای کنترل سرعت چرخش سنگ آسیاب هم در کانال بین نهر تا زیر اتاقک آسیاب، یک انشعاب دیگر برای خروجی بخشی از آب ایجاد شده که در صورت لزوم با باز کردن آن از شدت جریان آب و سرعت چرخ کاسته شود.

آسیاب آبی دینه سر نمونه ای از بهره گیری مناسب از ظرفیت های بومی فرهنگ زندگی مردم مازندران است که هم از نظر فراوری محصول مورد توجه جامعه پیرامونی قرار گرفته و هم به جاذبه توریستی تبدیل شده است؛ ظرفیتی که فقط یک نمونه از ظرفیت های به جا مانده سبک زندگی مردم روستاهای مازندران است و می تواند در جهت توسعه توریستی جوامع بومی این استان هم به حفظ و احیای داشته های بومی منجر شود و هم بدون تخریب محیط زیست و بافت روستایی به افزایش جذب توریست در این منطقه ها یاری کند.